Ферментлар ва алкимё?
“Ферментация” сўзи узоқ тарихга эга. Ўрта асрларда бу сўз - вино ёки хамирни ачитиш бўладими, сирли-синоатли жараён дея тушунилган. Алкимёгарлар йиллар давомида ўша сеҳрли “ферментларни” кашф этишга уринган. Ўша давр тушунчасига кўра “ферментлар” инсон аралашувисиз кимёвий жараёнлар содир этган. Бироқ ферментлар ҳақидаги билим кичик бўлаклар ва фрагментлар тарзида шаклланган...
Ферментлар тарихи
17 аср ўрталарида голландиялик олим, анатом ва кимёгар Франциск Сильвий инсон ошқозоности безининг ўзига хос шира ажратиб чиқариши ва унинг овқат билан аралашиб кетишини исботлади. Шундай қилиб инсон организмида ферментларнинг роли ва ўрни ҳақидаги баҳсларга нуқта қўйилди. 19 аср эса яна бир қанча кашфиётларга бой бўлди.
- Луи Пастер, винонинг ачиш жараёнини ўрганиш асносида, хамиртуруш таркибидаги қандайдир “ҳаётий куч”нинг мазкур жараёнга асосий сабаб, деган хулосага келди.
- Ошқозоности бези ширасининг (панкреатик шира) ачитиш реакциясини ҳосил қилиши ва кўплаб миқдорда оқсилга экани исботланди.
- Сўлакдан фарқли, ошқозоности бези ширасининг углеводлар, оқсил ва ёғларни парчалаш хусусияти билан ажралиб туриши борасида гипотезалар илгари сурилади. Айниқса, қийин парчаланадиган ёғларга нисбатан бу муҳим. Стеатория (ёғларнинг сўрилмаслиги) – ошқозоности безининг бевосита хасталангани аломати экани ҳақида хулосага келинди. Мазкур органсиз организм ёғларни ҳазм қила олмайди. Клод Бернард ошқозоности ширасидан овқат ҳазм қилиш субстанциясини ажратишга муваффақ бўлди ва уни панкреатин деб атади
- Э. Бухнер тўқимасиз ферментация кашфиёти учун Нобел мукфотига сазовор бўлди.
- Илк бора юқори тозаликда кристалл кўринишидаги фермент (уреза) ажратиб олинди. Кейинги ўн йиллик орасида яна бир қанча ферментлар ажратилди.
- Бузоқ ошқозоности бези ферменти қантли диабетни даволаш учун илк бор синаб кўрилди. Даво натижасида бемор оганизми ёғ ва оқсилларни яхшироқ ҳазм қила бошлади.
- Александр Яковлевич Данилевский панкреатин ферменти якка ўзи ёғлар, оқсил ва углеводларни бир вақтда парчалай олмайди, деган тахминни илгари сурди. Панкретик шира эса ҳар учаласини ҳам парчалайди. Шундай қилиб уч хил ферментлар борлиги ҳақида тахмин юзага келди.
- Панкреатин ёрдамида ошқозоности безини муваффақиятли даволаганлик тўғрисида маъулмот пайдо бўлди.
- Ва ниҳоят ферментли препаратни таблетка кўринишида ишлаб чиқариш учун биринчи патент олинди.
Ферментлар авлоди
19 аср охирида ошқозон шираси таъсирида панкреатин фаоллигини сезиларли даражада йўқотиши аниқланди. Бунинг олдини олиш учун панкреатинни махсус танин материалидан тайёрланган қобиқда ишлаб чиқариш йўлга қўйилди ва унга Pankreon номи берилди. Вақтлар ўтиб қобиқ мукаммалашди. Уни уни ошқозон ширасига янада чидамлироқ бўлишига эришилди. Ниҳоят ичакда эрийдиган қобиқ яратилиб, ферментларнинг иккинчи авлоди яратилди.
Маълум муддат ўтиб, препарат заррачаларининг ўлчами муҳим аҳамиятга эга экани исботланди. Кичик зарралар ошқозонда майдаланган овқат билан ўникки бармоқли ичакка тушиш имконини беради. Ошқозон ширасига аралашиб, майдаланган овқат билан ўта кичик, 1,5 мм диаметрли заррачаларгина ичакка сирғалиб ўта олар экан. Бундан ташқари, гранулалар қанчалик кичик бўлсада, ўзида сақловчи ферментларни ичакда шунчалик тезроқ фаоллашишини таъминлаши зарур эди. 1963 йили ферментлар яна бир бор модернизациядан ўтди. Энди қобиқсиз гранулалар ишлаб чиқарила бошланди.
Шундай қилиб, фермент препаратларининг учинчи авлоди “вояга ”етди.
1983 йили микросфералар қобиққа – капсулага “қамалди” (ферментларни ошқозон ширасидан ҳимоялаш).
Бироқ, ишланмалар бир ерда қотиб қолган эмас. 1,0-1,2 мм диаметрли минимикросфералар 1,9-2,0 мм диметрлисидан чорак карра самарали экани аниқланди. 1993 йили панкреатинни минимикросфера кўринишида ишлаб чиқаришга патент олинди (фермент препаратларининг тўртинчи авлоди). Минимикросфералар тахминан 1,2 мм диаметрга эга бўлиб, айнан мана шу ўлчамда улар идеал даражада самаралироқ экан. Шунинг учун ҳам бугунги кунда ана шу ўлчамдаги ферментлар оптимал ҳисобланади. Мазкур технология Микразим препарати ишлаб чиқаришда қўлланади.