Муковисцидоз

1. Муковисцидоз нима?
2. Муковисцидоз қандай қилиб насл орқали ўтади?
3. Асосий симптомларнинг ривожланиш механизми
4. Касалликнинг шакллари ва кўринишлари
5. Болаларда Муковисцидоз
6. Диагностика
7. Даволаш тамойиллари
8. Муковисцидоз учун микразим
9. Прогноз ва профилактика

Бугунги кунда генетик материалдаги турли бузилишлар сабабли, ирсий касалликлар тобора муҳим масалага айланмоқда. Бу асосан популяциянинг аутосом (ножинсий) хромосомаларида рецессив мутациялар тўпланиши билан боғлиқ. Шундай касалликлардан бири муковисцидоз (mucoviscidosis) ҳисобланади. Уни баъзан, шунингдек киста фибрози деб ҳам аташади (кситофиброз), яъни туғма энтеробронхопанкреатик диспория, шўр бола синдроми деб аталади.

Муковисцидоз барча моноген табиатли ирсий касалликлар орасида энг кенг тарқалган патология ҳисобланади. Ва, асосан, европеоидлар ирқий вакилларида учрайди. Касалликнинг тарқалганлиги турли ҳудудларда ҳар хил бўлиб, ўртача 2- 4.5 янги туғилган чақалоқ орасида 1 касаллик ҳолати учраши мумкин.

Муковисцидоз нима?

Муковисцидоз - бу ирсий табиатли сурункали касалликларидан бири бўлиб, унинг асосий хусусияти безли ҳужайралар секрециясининг ёпишқоқлиги ва таъсирланган тузилмалар ва органларнинг иккинчи даражали мушак дегенерацияси билан давомли ўсишидир. Бу унинг номида ҳам ёритилган: лотинча mucos «шилим» деб, viscidus - «ёпишқоқ» деб таржима қилинади. Ва -osis қўшимчаси патологик жараённинг яллиғланишга боғлиқ бўлмаган хусусиятини ифодалаш учун ишлатилади.

Муковисцидоз ирсий табиати исботланган касалликлар бири ҳисобланади. Барча рўй бераётган бузилишларнинг сабаби 7 соматик (аутосом) хромосоманинг узун елкасининг ўртасида бир ген мутациясидир. Уни КФТР (Киста фиброз трансмембран регулятори) деб аташади, яъни у натрий ва хлор ионларининг ўтказувчанлигини трансмембран регулятори сифатида қабул қилинади. Ушбу ген хлор ва эпителия таркибидаги бошқа ион каналларининг асоси бўлган маълум бир протеин тузилишини кодлайди. Шунинг учун касалликнинг асосий моменти - ташқи секреция безларининг устунлиги билан зарарланган ҳужайра мембраналарининг транспорт функцияси бузилишидир. Аммо ички секреция органлари (эндокрин, гормонал фаол) патологик жараёнда иштирок этмайди.

КФТР генининг ишлаши вақт чегарасига эга эмас, у ҳаётнинг барча босқичларида ишлайди. Аммо аломатлар бошланиши ва уларнинг оғирлиги турли хил бўлиши мумкин. Бу асосан мутация турига боғлиқ. Ҳозирги вақтда унинг 1600 дан ортиқ варианти маълум ва уларнинг ҳар бирининг пайдо бўлиши частотаси Ер шарининг турли минтақаларда фарқланади.

Муковисцидоз қандай қилиб насл орқали ўтади?

Ирсий муковисцидозни хусусияти қуйидагиларни ўз ичига олади:

• КФТР мутацияси рецессив ҳисобланади. Бу дегани, оддий ген бўлган одамда жуфтлашган хромосомаларида оддий ген бўлган одамда муковисцидоз аломатлари бўлмаслигини билдиради. Аҳоли орасида бундай одамлар жуда кўп. Улар касалликнинг ташувчиси ва патологик генини ўз фарзандларига ўтказиши мумкин.
• Генни ўтказиш жинсга боғлиқ эмас, шунинг учун ўғил ва қиз болалардаги касалликнинг эҳтимоллиги бир хил бўлади.
• Болада фақатгина 2 та нуқсонли генни эгаллаган ҳолда муковисцидоз билан оғриган бўлади. Бу эҳтимолдан ҳоли эмас, агар икала ота-онанинг ҳам тегишли соҳада мутацияга эга бўлган камида битта хромосомаси бўлса. Бемор боланинг туғилиши эҳтимоли бу ҳолатда бошқача бўлиши мумкин (жадвалга қаранг).

Таъкидлаш керакки,муковиссидоз билан боланинг туғилиш эҳтимоли фақатгина ота-оналарда аномал СФТР гени мавжудлигига боғлиқ. Мутацияларнинг табиати (тури) муҳим эмас.

Асосий симптомларнинг ривожланиш механизми

2 аномал СФТР генлари иштирокида, одамда хлор-ион трансмембран каналининг функционал нотўлиқ оқсили синтезланади. Бу орқага қайтарилмайдиган ва прогрессив касалликларга мойил бўлган каскадга олиб келади:

• Хлорли ионларни найча ҳужайралари цитоплазмасида тўплаш билан узилишлар. Бу мембран потенциалининг ўзгаришига олиб келади ва бошқа ион каналларининг, асосан, натрий каналининг ишини ёмонлаштиради.
• Ҳужайралардаги натрий ионларининг концентрациясини ошиши ҳужайралар яқин атрофдаги сувдан фаолроқ олинишига олиб келади. Муковисцидозда безли хужайраларга таъсир қилгани учун суюқлик аллақачон улар томонидан чиқарилган секретдан сўрилади. Ушбу жараён ҳеч қандай компенсация қилинмайди ва органларда иккинчи даражали қайтариб бўлмас ўзгаришларга олиб келади.
• Ҳаддан ташқари қалин ва ёпишқоқ секрет турғунлашувга олиб келади, бу чиқарувчи каналлар тешигини, томирлар, бронхлар тиқилиб қолишига (обтурация) олиб келади. У билан бирга келган яллиғланиш, ёпишқоқ жараён ва қўпол яра ривожланишига қадар вазиятни кескинлаштиради. Каналлар аста-секин ўтиши мумкин эмас ҳолатга келиб қолади.
• Секрецияни тўхтаб қолиши без органлари ва атрофидаги тўқималарнинг яллиғланишига олиб келади. Шунинг учун, муковисцидозда кўпинча қуйидаги ҳолатлар юзага келади: панкреатит (ошқозон ости бези ўз ферментлари билан эритилиши), ҳолангогепатит (сафро каналлари ва жигар яллиғланиши), бронхопневмония (бронх каналлари ёпилиб қолиши натижасида) аниқланган.

Иккинчидан, патологик жараёнга безли бўлмаган органлар аралашади. Масалан, бронх ўпка патологияси юрак-қон томир тизимининг бузилишига олиб келади. Панкреатит ва ичак деворларининг яллиғланиш туфайли келиб чиқувчи фермент етишмаслиги озиқа моддалар, темир ва витаминлар сўрилишини қисқаришига сабаб бўлади. Касалликнинг ўткир бузилишларида барча органлар ва хусусан бош мияси таъсирланади ва бу эрта болалик даврида, айниқса хавфлидир.

Касалликнинг шакллари ва кўринишлари

Муковисцидоз ҳолатида, уларнинг катталигидан қатъий назар, барча экзокрин без ўсимталари таъсирланади. Аммо турли органларда патологик ўзгаришларнинг кўриниши одатда ҳар хил бўлади. Шу муносабат билан касалликнинг бир нечта клиник шакллари ажратилади:

• Меэкониал ичак йўли ёпилиши. Бу энди туғилган чақалоқларда биринчи кунларда ривожланади ва уларда бу асосан бирламчи нажасни қуюқлашуви орқали ифодаланади (мекония).
• Нафас олиш тизими қисмлари обтурацияси (шилимшиқ билан бекилиши) ва безлар бронхиал эпителия фаолияти бузилиши билан боғлиқ бронх ўпка шакли. Ўпканинг сурункали обструктив касаллиги ва бронхоэктазлар шакллантириш билан даврий бронхопневмонияларда орқали намоён бўлади (ХОБЛ).
• Ичак шакли ва энзим танқислиги ривожлантириш бўйича ошқозон ости бези (панкреатит) зарарланишини ўз ичига олади.
• Йўғон ичакнинг ошқозон-ичак трактининг очилишига боғлиқлиги биллиар жигар циррози.

Шунингдек, касалликни жуда «юмшоқ» шакллари учрайди, яъни мавжуд бузилишлар қўпол равишда ҳаёт сифатини бузмайди ва ҳаёт учун катта хавфли шароитларни юзага келтирмайди. Мисол учун, эркакларда муковисцидоз уруғ йўллари бекилиши туфайли яккаланган обструктив азоспермия бепуштлик шаклида пайдо бўлиши мумкин. Бундан ташқари, абортив шакллар мавжуд, жумладан тер безлари касалланиши, синусит, кисталар ҳосил қилмайдиган сурункали панкреатит ва ҳоказо.

Клиник амалиётда 10 касалликнинг халқаро таснифи (ИCД-10) терминологияси қўлланилади. Муковисцидоз Е84 шифрга эга бўлиб, шифрлаш ўпка, ичак ва бошқа органлар касалликлари билан таснифланади. Шунингдек, «аниқланмаган муковисцидоз» деган тушунча ҳам мавжуд. Бу ҳолда шифокор фақат энг оғир ҳолатларни шифрлашига тўғри келади, чунки 70% ҳолатларда касалликнинг аралаш (ўпка-ичак) шакли намоён бўлади.

Ташхис қўйиш вақтида улар мавжуд бўлган касалликнинг кечиш даражасини кўрсатиб, аллақачон ривожланаётган асоратлар тасвирланади.

Болаларда Муковисцидоз

90 дан 94% гача бўлган ҳолларда Муковисцидоз бола ҳаётининг дастлабки йилларида бошланади. Баъзан унинг аломатлари янги туғилган чақалоқларда топилган ва бир неча кун давомида ўсади.

Болаликда муковисцидоз асосий белгилари қуйидагилардан иборат:

• Энзим этишмовчилиги туфайли ичак бузилишлари. Аксарият ҳолларда улар қўшимча овқатни ёки қўшимча озиқ-овқат маҳсулотлари билан танишаётганда пайдо бўлади. Кўпчилик ҳолларда таркибида кўп миқдор ёғ (стеаторея) билан тез-тез бадбўй нажас ва қорин шишиши кузатилади. Тез орада гипополивитаминоз ва темир моддаси этишмаслиги билан боғлиқ анемия ривожланади. Қандли диабетнинг пайдо бўлиш эҳтимоли юқори.
• Такрорий узоқ муддатли мураккаб пневмонияга чалиниш мойиллиги.
• Овқатни ютишда қийинчиликлар, бу тупурикнинг ўта ёпишқоқлиги ва ошқозон йўли ва қизилўнгачнинг қуруқлигига боғлиқ. Бола овқатни ичишга мойил.
• Иссиқ мавсумда иссиқ хонада терморегуляциянинг бузилиши. Бу терлаш бузилишидан келиб чиқади.

Болаликда касалликнинг ичак ва бронкопулмонар шакллари боланинг жисмоний ривожланишининг кечикишига, сурункали полиорган етишмовчиликни шаклланишига олиб келади. Интеллектуал тушкунлик одатий эмас, аммо аниқ метаболик касалликлар миянинг ёмон фаолиятига олиб келиши мумкин.

Диагностика

Муковисцидоз диагностикаси учун асосий лаборатория тестлари:

• Иммунореактив трипсин учун тест (бир ойли гўдакларда).
• Тер синови. У Гибсон-Кук классик услуби бўйича ёки замонавий анализаторлар ёрдамида амалга оширилиши мумкин.
• ДНК диагностикаси. Боладан қоғоз фильтрига олинган қон олиш орқали скрининг усули сифатида ишлатилади. Агар зарур бўлса, генетик тадқиқотнинг бошқа вариантларини, шу жумладан қариндошларнинг генотипини аниқлаш амалга оширилади.
• Е1 тести (нажасда панкреатик эластаз учун).

Мавжуд касалликларни ташхислаш учун копрограмма, кўкрак қафаси рентгенографияси, бронкоскопия, ФГДС ва бошқа усуллардан фойдаланилади. Кўрик дастури мавжуд симптомларни ҳисобга олган ҳолда индивидуал равишда амалга оширилади.

Даволаш тамойиллари

Таъкидлаш керакки,муковисцидоз учун буюрилган терапия касалликни даволашга имкон бермайди. У фақатгина касалликларни бартараф этишга ёрдам беради, беморнинг ҳаёт сифатини яхшилайди, симптоматологияни осонлаштиради, жиддий асоратларни бартараф этишга ёрдам беради ва уларнинг ривожланиш хавфини қисқартиради. Дефектли генга таъсир кўрсатадиган ген терапияси ҳали ҳам ривожланиш босқичида ва клиник синовлардан ўтмоқда.

Муковисцидоз учун тавсия этилган асосий дорилар гуруҳлари:

• Энзим препаратлари, айниқса ичак касалланганда жуда муҳимдир.
• Поливитаминли комплекслар ва айниқса ёғда эрийдиган витаминлар ичакдаги сингиш етишмовчилигини қоплаш учун.

Муковисцидоз учун микразим

Муковисцидозда фермент препаратларини қўллаш овқат ҳазм қилиш ферментларининг этишмаслигини қисман бартараф этиши мумкин. Бундай овқат хазм қилиш бузилиши деярли барча ушбу касаллиги бор одамларда қайд этилади, чунки ошқозон ости безининг ишдан чиқиши унинг одатий кўринишидир. Бу эрда алоҳида эътибор липаза даражасини тузатишни талаб этади - яъни ингичка ичакларда ёғларни етарли ҳазм қилиш имконини берувчи ферментни. Шу мақсадда, муковисцидоз касаллигида Микразим тайинланади.

Ушбу даволашнинг кутилган клиник таъсири қуйидагиларни ўз ичига олади:

• Асосий озиқ моддаларни ассимиляция қилишни яхшилаш, алиментар гипотрофияси эҳтимолини камайтириш.
• Ёғ етишмаслиги билан боғлиқ диарея хавфини камайтириш.
• Энзим этишмовчилиги фонида ортиб бораётган газ ишлаб чиқариш ва перисталтиканинг ошиши сабабли ичак безовталанишининг оғирлигини камайтириш.

Муковисцидоз ҳолатида микразим ҳаётнинг биринчи йилларидаги болаларни даволаш учун ҳам ишлатилиши мумкин, бу ҳолда препарат капсула шаклида буюрилади. Дозалаш шифокор томонидан чақалоқнинг касаллик ҳолати ва боланинг ёшини ҳисобга олган ҳолда танланади.

Прогноз ва профилактика

Илгари пайтларда муковисцидоз намоён бўлиши билан асосан педиатрлар тўқнашардилар ва бу асосан болаларда учрайди деб ҳисобланарди. Ҳозирги кунда ушбу патология кўпинча катта ёшлиларда учраб турибди, бу замонавий ривожланган фармакология имкониятлари билан изоҳланади. Қўлланиладиган препаратлар бронхиал дарахт ва ошқозон ости бези шиллиқ пардаси бузилган секретор функцияларини қисман қоплаши мумкин. Керакли танланган терапия билан, муковисцидози бор бола соғлом ўсиш имкониятига эга.

Муҳим: Фойдаланишдан олдин кўрсатмаларни ўқинг ёки шифокорингизга мурожаат қилинг.